Bajkoterapia

Niezwykła popularność, jaką cieszą się różnego rodzaju programy czy zajęcia dla dzieci, zatoczyła krąg i spoczęła tam, gdzie powinna. Bajkoterapia to dziecięca odmiana biblioterapii, ukierunkowana na pracę z bajkami, opowiadaniami i rymowankami. Czym jest bajkoterapia i w jaki sposób działa?

Czytanie dziecku rozwija – odnośnie do tego nikt nie ma wątpliwości. Czytanie korzystnie wpływa na słuch, mowę, kreatywność, myślenie operacyjne, pamięć fotograficzną, poszerza zasób słów, wspomaga prawidłowy rozwój emocjonalny, kształtuje poczucie moralności, rozwija tolerancję i empatię, umacnia nawyk czytania na całe życie. Zalety wykształcania w dziecku czytelniczych odruchów można wymieniać w nieskończoność.

Bajkoterapia – najprościej mówiąc – jest terapią przez bajki. Jak mówi M. Molicka (Bajki terapeutyczne, Poznań 1999), „bajki to najbliższe dziecku utwory, w których świat realny miesza się z fantastycznym, i razem tworzą zrozumiałą rzeczywistość. Dziecko zapoznaje się w nich z sytuacjami wzbudzającymi niepokój oraz znajduje cudowne rozwiązanie problemów. W świecie bajek można spotkać przyjaciół, przeżyć wspaniałe przygody, a przede wszystkim pozbyć się lęku. Rozwiązanie trudnych emocjonalnie sytuacji może okazać się – dzięki bajkom – przyjemne, a nawet radosne”. Bajkoterapia jest więc metodą psychoterapeutyczną, która oddziałuje poprzez literaturę na procesy poznawcze człowieka i polega na kształtowaniu obrazu siebie i obrazu świata. Ma ona za zadanie budować zasoby osobiste, wspierać w sytuacjach trudnych emocjonalnie i oddziaływać terapeutycznie

Maria Molicka, polska specjalistka od biblioterapii, wyróżnia trzy główne sposoby definiowania biblioterapii. Pierwsza definicja mówi o medycznym zastosowaniu literatury; książka służy pomocą w rozwiązywaniu problemów osobistych, pomaga w zaspokajaniu potrzeb. Kolejna definicja biblioterapii mówi o zastosowaniu literatury jako metody terapeutycznej służącej do realizacji określonych celów (np. resocjalizacji). Trzecie wyjaśnienie traktuje biblioterapię jako relację leczniczą (interakcję) między biblioterapeutą a pacjentem poprzez odpowiednio dobraną literaturę, którą poprzedza diagnoza i opracowanie indywidualnych metod pracy z książką dla każdego pacjenta. Cały przebieg procesu terapeutycznego rozpoczyna się, gdy tekst zaczyna mieć wpływ na życie. Świat w oczach dziecka staje się bardziej wyrazisty, problemy stają się mniejsze, a rozwiązania łatwiejsze.

Jednak dopiero niedawno zwrócono uwagę na lecznicze funkcje literatury. Terapeutyczne walory baśni jako pierwszy opisał Bruno Bettelheim  (Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni). Maria Molicka, o której wspominałam już wcześniej, na pytanie o sens czytania baśni dzieciom mówi: [Trzeba czytać dzieciom baśnie] „ponieważ baśnie dają dzieciom poczucie bezpieczeństwa, podnoszą ich samoocenę, uczą radzenia sobie w różnych sytuacjach, uczulają na krzywdę innych. Wychowawcy i opiekunowie mogą je natomiast wykorzystywać do tego, aby zachęcić dzieci do otwarcia się i mówienia o trudnych dla nich sprawach”. Baśń czy bajka nie są jedynymi sposobami zapoznawania dziecka z urokami literatury. Należne miejsce należy oddać: kołysankom, komiksom, wierszykom-rymowankom, poezji, a nawet kolędom.

W procesie bajkoterapii najczęściej używanym narzędziem są bajki terapeutyczne. Ich specyfiką jest to, że są skierowane do konkretnego odbiorcy mającego konkretny problem. Molicka wyróżnia trzy rodzaje bajek terapeutycznych: bajki relaksacyjne (mają wspierać dziecko w rozwoju poprzez umożliwienie mu wizualizacji treści wywołujących stan uspokojenia, odprężenia), bajki psychoedukacyjne (ich fabuła dotyczy różnych sytuacji trudnych emocjonalnie i sposobów radzenia sobie z nimi) i bajki psychoterapeutyczne (pomagają obniżyć przykre napięcie emocjonalne i wzmacniają umiejętność odraczania gratyfikacji).

Istnieje również rzeczowy podział materiałów bibliotecznych. Wyróżniamy książki uspokajające, pobudzające i refleksyjne. Literatura uspokajająca ma na celu przywoływanie pozytywnych skojarzeń, poczucie odprężenia i odpoczynku. Teksty takie powinny być krótkie (3-4 minuty) i zaliczać się do literatury przygodowej, młodzieżowej, baśni lub literatury humorystycznej i fantastycznej. Teksty pobudzające to książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojenne i teksty popularnonaukowe. Taka literatura pomaga się zaktywizować i sugeruje uczucie ruchu i przepływu. Teksty refleksyjne powinny pochodzić z utworów obyczajowych, psychologicznych, socjologicznych i biograficznych.

Strach a lęk

Strach jest emocją wrodzoną, powstaje w okresie prenatalnym i utrzymuje się do końca życia. Strach aktywizuje się na skutek oddziaływania bodźców zewnętrznych. Lęk jest natomiast procesem wewnętrznym, był potężnym przyczynkiem rozwoju cywilizacyjnego człowieka (lęk przed napaścią mobilizował do budowania coraz lepszych zabezpieczeń).

Najprościej mówiąc, strach jest więc emocją, która wytwarza się w momencie zagrożenia, a lęk jest nieustępliwym trwaniem w poczuciu zagrożenia. Mózg zupełnie inaczej reaguje na doznawanie lęku i strachu. Strach jest pierwotny i z niego wyrasta lęk. Lęk jest pozytywnym zjawiskiem: mobilizuje do działania, ułatwia naukę zachowań społecznych. Jednak gdy lęk jest stale dominującą emocją, staje się patologiczny, wtedy reakcje lękowe wywołują sytuacje nie mające znamion zagrożenia.

Patologiczny lęk dezorganizuje zachowanie, blokując je lub wzmacniając, prowadzi do chaosu w działaniach, agresji lub bierności, a także do apatii. Dziecko odczuwające stały i silny lęk jest nieustannie pobudzone, co osłabia organizm. Z patologicznym lękiem należy walczyć.

Pedagogiczny aspekt bajkoterapii

Oddziaływanie książki polega na zmianie sposobu widzenia swojej sytuacji, siebie, pogłębianiu samoświadomości i w końcu zmianie zachowania i odczuwania. Biblioterapię stosuje się w przypadku współuzależnienia, niedostosowania społecznego, w takich zaburzeniach rozwojowych jak dysleksja czy dysgrafia, zaburzeniach nerwicowych czy psychotycznych. Literatura pomaga zrozumieć własną sytuację, umotywować do działania i dokonania zmian, a także – uwierzyć w siebie. Literatura ma specjalne znaczenie, może kompensować niedostatki środowiska, w którym dziecko wzrasta, i kształtować je poprzez doświadczane w wyobraźni słowo pisane.

Bajkoterapia jest więc skuteczną metodą pracy z dzieckiem, która przez zabawę z książką pozwala dziecku zrozumieć i zaakceptować własne emocje, otworzyć się na siebie i innych, a przede wszystkim uczy dziecko sposobów radzenia sobie z własnym problemami.